HIV ویروسی از گروه رتروویروسها است که به حجرات دستگاه معافیتی بدن حمله مىکند. HIV را لوک مونتانیه فرانسوی و رابرت گالوی آمریکایی کشف کردند.
رتروویروس ها (retroviruses) ویروس هایى هستند که ماده جنتیکی یا جنوم آنها از از RNA تشکیل شده است. بنابراین ویروسهای ایدز براى تکثیر خود به انزایمى به نام "نسخه بردار معکوس" (reverse Transcriptase) نیازمندند که جنوم RNA آنها را به صورت DNA نسخهبردارى کند تا بعد بتواند آن را با کمک انزایم ها "اینتگراز" وارد جنوم حجره میزبان کند و به این ترتیب امکان تکثیر ویروس به وجود مىآید.
کلمه retro (معکوس) در نام این نوع ویروسها هم به همین خاطر است چرا که معمولاً در حجره نسخه بردارى از DNA به RNA انجام مىشود.
HIV داراى ژن هاى مختلفى است که پروتئینهاى ساختمانی آن را رمزبندى مىکنند. HIV داراى ژن هاى عمومى رتروویروسها یعنی، gag، pol و env و نیز ژن هاى اختصاصى خودش، tat و rev است.
منتن شدن با HIV با انتشار حاد ویروس در خون آغاز مىشود. پس از این مرحله شمارش ویروسها در خون تا صد برابر کاهش مىیابد. پس از این مرحله یک دوره تفریخ آغاز مىشود.
در ابتدا تصور مى شد که این دوره یک دوره حقیقى تفریخ ویروسى است که در آن HIV درون جنوم میزبان به صورت غیرفعال قرار مىگیرد.
بعدها مشخص شد که یک نوع حجره در حجرات لنفاوی بدن مثل گرههای لنفاوی به نام حجراتی دندریتی با ویروس پوشیده شدهاند و بنابراین حتى در مرحلهاى که ویروس در خون دیده نمىشود، میزان آن در بدن بالاست.
HIV با آلودهکردن گروهی از حجرات دستگاه معافیتی به نام لمفوسایت های T از نوع CD4 مثبت مرض ایدز را بوجود میآورد. این حجرات زیرگروهى از کرویات سفید خون هستند که به طور طبیعى پاسخ معافیتی به انتان را تنظیم مىکنند.
HIV با استفاده از حجرات T براى تکثیر خودش در سراسر بدن گسترش مىیابد و در همان زمان باعث کاهش این حجرات مىشود که بدن براى دفاع از خود به آنها نیاز دارد.
هنگامى که میزان حجرات+T CD4 در فرد آلوده به HIV تا حد معینى سقوط کند، آن فرد به طیفى از مرض مستعد میشود که در حالت معمول بدن مى تواند آنها را کنترول کند. این انتانات فرصت طلب هستند که باعث مرگ فرد مىشوند.دلایل مختلفى وجود دارد که مبارزه با HIV را مشکل مىکند:
اول اینکه HIV یک ویروس دارای RNA است که از انزایم نسخه بردار معکوس براى تبدیل RNA خودش به DNA استفاده مىکند. این روند باعث مىشود که احتمال بیشترى براى موتاسیون (جهش) در HIV نسبت به ویروس هاى دارای DNA وجود داشته باشد. بنابراین امکان ایجاد مقاومت سریع ویروس به تداوی وجود دارد.
دوم اینکه این تصور رایج که HIV یک ویروس کشنده است صحت ندارد. اگر HIV یک ویروس کشنده بود، خودش هم به زودى از بین میرفت، چرا که فرصت چندانى براى انتانات جدید باقى نمىماند. در واقع HIV سالها در بدن باقى مىماند و از طرق مختلف مانند رابطه جنسى، انتقال خون، انتقال از مادر به نوزاد دیگران را هم آلوده مىکند.
همان طور که ذکر شد حتى هنگامى که هیچ ذره ویروسى در خون وجود ندارد ویروس در بدن به حالت نهفته باقى مىماند. پس از سال ها ویروس مىتواند فعال شود و از ماشینهاى حجروی براى تکثیر خودش استفاده کند.
حتى در سالهاى اخیر این تصور که انتان مستقیم HIV باعث کاهش یافتن حجرات T CD4+ مىشود، مورد تردید قرار گرفته است. علت کاهش حجرات معافیتی به این امر مربوط مىشود که پروتئین سازنده پوشش HIV به آسانى از ذرات ویروس جدا و به خون وارد مىشود و آن را پر مىکنند. این پروتئین ها مانند چسب، حجرات T CD4+ را به هم مىچسبانند، از طرف دیگر دستگاه معافیتی بدن به آنها عکس العمل نشان مى د هد و باعث مى:
سیکل حیاتی :
HIV به حجرات + T CD4 -که به آنها حجراتT کمککننده (T helper) هم میگویند و زیرگروهى از کرویات سفید هستند که نقش تنظیم پاسخ معافیتی را در بدن دارند- از طریق مالیکول CXCR4 یا هر دو مالیکولCXCR4 و CCR5 - بسته به مرحله انتان - متصل مىشوند. در مراحل اولیه انتان HIV هر دو گیرنده CCR5 و CXCR4 محل اتصال ویروس هستند اما در مراحل انتهایى انتان که اغلب HIV دچار میتوشن (جهش )مى شود، تنها به CXCR4 متصل مىشود.(مرحله a در شکل بالا)
هنگامى که HIV به حجراتی + T CD4 متصل مىشود، یک ساختار ویروسى به نام GP41 به داخل غشاى حجروی نفوذ مىکند و RNA ویروس و انزایم هاى مختلف از جمله نسخهبردار معکوس، اینتگراز و پروتئاز به داخل حجره تزریق مىشوند.(مرحله b)
مرحله بعدى تولید DNA از روى RNA ویروس با کمک انزایم نسخهبردار معکوس است.(مرحله c و d) در صورت موفقیت این عمل، DNA پروویروسى با استفاده از انزایم اینتگراز وارد DNA حجره میزبان مى شود.(مرحله e) در این حال حجره میزبان کامل با HIV آلوده شده است اما به صورت فعال پروتئین هاى ویروس را تولید نمىکند.
از این بعد دوره نهفته آغاز مى شود که در آن حجرات آلوده مانند "بمب هایى منفجر نشده" براى مدت طولانى باقى مىمانند.
هنگامى که حجره میزبان تولید پروتئین هاى ویروس را از روى DNA پروویروسى آغاز مىکنند، آنزیم پروتئاز فراهم شده به وسیله HIV باید آنها را به صورت پروتئینهاى نوبنیاد HIV درآورند تا با اتصال آنها به هم ذرات ویروسى HIV به وجود آید. ذرات ویروسى تازه به وجود آمده با جوانه زدن بر روى سطح حجره میزبان از آن خارج مىشوند.(مراحل f تا m)
دوا های ضد رتروویروسی
امروزه مریضان آلوده به HIV را با مجموعه اى از دوا ها که در مراحل مختلف سیکل زندگى ویروس اثر مى کنند مورد تداوی قرار مى دهند. این دواها که به آنها دواهاى ضد رتروویروسى مىگویند شامل این گروه ها هستند:
- مهارکنندههاى پروتئاز (PIS): این دواها فعالیت آنزیم پروتئاز در ویروس را مهار مىکنند. پروتئاز انزایم است براى ساخته شدن ذرات جدید ویروسى (ویریونها) در مرحله نهایى لازم است.
- مهارکنندههاى انزایم کاپی برداری معکوس: آنزیم نسخه بردار معکوس براى تکمیل مرحله آلوده شدن حجره ها به وسیله ویروس لازم است و به وسیله آن است که HIV مى تواند از روى RNA خود DNA بسازد.
این دوا به سه دسته تقسیم مى شوند:
۱- مهارکننده هاى غیرنوکلئوزیدى نسخه بردار معکوس (NNRTTS)
۲- مهارکننده هاى آنالوگ نوکلئوزیدى نسخه بردار معکوس( NRTIS یا NARTIS)
۳- مهارکننده هاى آنالوگ نوکلئوئیدى نسخه بردار معکوس (NTRTIS یا NTARTIS)
- مهارکننده ورود ویروس: این دواها با تعامل مستقیم با گیرنده هاى ویروس و جلوگیرى اتصال ویروس به غشاء حجره هدف از ورود آن به حجره جلوگیرى مىکنند.
مشکلات بسیار در تجویز یک دوره درمانى ضد HIV رخ مىدهد. هر دوای موثر داراى عوارض جانبى است که اغلب جدى و گاه تهدیدکننده حیات هستند.
عوارض جانبى مشخص در تداوی ایدز شامل دلبدی و استفراغ شدید، اسهال، آسیب کبدى و عدم کفایه کبدى و زردى است. در هر برنامه تداوی به انجام آزمایشات مکرر خون براى تعیین مداوم کارایى دوا (که بر مبناى تعداد حجرات T و میزان ویروس در خون سنجیده مىشود) و بررسى کارکرد کبد نیاز دارد.
ویروس ایدز از کجا آمد؟
منشاء ویروس ایدز مورد سئوال بوده است. چند سال قبل گروهى بین المللى از دانشمندان بالاخره توانستند این مسئله را حل کنند. حل این مسئله مدیون شمپانزهاى به نام مریلین بود که دانشمندان را قادر کرد ثابت کنند که ویروس در ابتدا از یک زیرگونه خاص از شمپانزی ها در جنگل هاى بارانى آفریقاى مرکزى منشا گرفته است. به اعتقاد دانشمندان انتان انسان با ویروس ایدز در نیمه اول قرن بیستم در نتیجه فعالیت افرادى که شمپانزه ها را شکار مى کردند و آنها را مىخوردند رخ داده است. این عمل همچنان در حال حاضر ادامه دارد. به گفته پژوهشگران آزمایشات جنتیکى نشان مىدهد که ویروس اصلى انسانى عامل ایدز (یعنى HIV1) کاملاً به ویروسی شبیه است که شمپانزهها را آلوده مى کند اما در آنها مرض ایجاد نمىکند.
دکتر بئاتریس هان از پوهنتون /دانشگاه آلباماى آمریکا و همکارانش هنگامى به این کشف نائل آمدند که نمونه هاى منجمد شده خون و نسج یک شمپانزه آزمایشگاهى به نام "مریلین" را که در سال ۱۹۸۵ مرده بود بررسى مىکردند. آزمون هاى جنتیکى در آن زمان در اختیار نبودند. به گفته داکتر هان این شمپانزه ماده هرگز در تحقیقات ایدز مورد استفاده قرار نگرفته و از سال ۱۹۶۹ به بعد تولیدات خونى انسانى دریافت نکرده بود.گروه محققین به سرپرستى خانم داکتر هان در خون و انساج مریلین ویروس "پدربزرگ" ویروس انسانى را یافتند.
ویروس هاى مشابهى پیش از این در ۴ شمپانزه دیگر دیده شده بودند اما بعدها مشخص شد که تنها زیرگونهاى که مریلین به آن متعلق بود، یعنى گونه "پانتروگلودیتس تروگلودیتس" (Pantriglodytes Troglodytes) داراى ویروسی بود که میتواند انسانها را آلوده کند. در روز هاى ابتدایى تحقیق درباره ایدز، چند شمپانزه به طور عامدانه با ویروس ایدز آلوده شدند تا معلوم شود که آیا به مرض مبتلا مى شوند یا نه.
در کمال تعجب دانشمندان به رغم ۹۸درصد مشابهت ماده جنتیکى شمپانزهها با انسان، هیچکدام از شمپانزه ها به مرض مبتلا نشدند. با مشخصشدن زیر گونه اختصاصى شمپانزه که منشاء ویروس بودند و با توجه به این که شمپانزهها به رغم آلوده بودن به ویروس به مرض مبتلا نمىشوند، مطالعه بر روى آنها احتمالاً مىتواند به تولید درمانهاى جدید یرای ایدز کمک کند.
در حال حاضر مشخص نیست که آیا شمپانزه ها به علت تفاوت هاى جنتیکى با انسان ها به مرض مبتلا نمىشوند یا اینکه دستگاه معافیتی آنها بهتر مىتواند با ویروس مبارزه کند.
پاسخ به این سئوال تعیین خواهد کرد آیا مطالعه شمپانزه مى تواند به درمانهاى بهتر یا واکسین براى ایدز منجر شود یا نه.
شواهدى وجود دارد که ویروس ایدز در طول تاریخ به انسان ها منتقل مىشده است اما تنها در قرن بیستم بود که همه گیرى ایدز به وجود آمد.
به گفته داکتر هان دلیل این تغییر وضعیت ممکن است به افزایش بى بندوبارى جنسى، ناآرامى هاى مدنى و مهاجرت مردم به شهرها مربوط باشد.
محققین اولین مورد شناخته شده ایدز را در یک مرد سیاه پوست جزء قبیله بانتو کشف کردند که در سال ۱۹۵۹ فوت کرده بود و در کنگوى بلژیک جمهورى کنگوى فعلى محل زندگى زیرگونه هاى شمپانزه زندگى مىکرده است.